Taka refleksja naszła mnie dziś, gdym przemierzał drogę do pracy, przeskakując między 26 a 523... Nawiązując do nazwy naszego Projektu, w którym wspominamy oś celebracji zgromadzenia liturgicznego w chrześcijaństwie: wschód-zachód to nie tylko części kraju, z których pochodzimy, lub do których zmierzamy na wspólne śpiewanie. Kierunki te mają szczególne znaczenie w świątyni chrześcijańskiej. Kanonicznie zbudowana świątynia zawsze zwrócona jest swoim prezbiterium na wschód tak, by wszyscy zgromadzeni zwróceni twarzą byli w kierunku, z którego zgodnie ze słowami Exsultetu 'wzejdzie Słońce nie znające zachodu', a więc Baranek Paschalny, o którym św. Jan pisze w Apokalipsie, że Święte Jeruzalem nie potrzebuje słońca, ani żadnej lampy, bo przyświeca mu Baranek zabity. Kościoły skierowanie na wschód (łac. orient) to kościoły zorientowane, stąd pierwotne znaczenie słowa 'zorientowany', czyli skierowany na wschód'. W tym właśnie kontekście zachód, jako kierunek przeciwny rodzi się jako symbol śmierci i zepsucia tego świata. Wychodząc ze zgromadzenia liturgicznego po słowach 'idźcie, jesteście posłani' wychodzimy przez wrota świątyni wprost na zepsucie dzisiejszego świata. Ogromne wrażenie robi rzeczywiście wyjście ze świątyni o zachodzie słońca, oczywiście gdy posiadamy świadomość tejże symboliki. Pamiętam porażające wrażenie, jakie wywarło na mnie swojego czasu stanięcie przy wrotach soboru św. Trójcy w Hajnówce (cerkiew ta jest zorientowana) i spojrzenie na zachód, kiedy przede mną rozpościerało się krwistoczerwone niebo. W Liturgii Godzin symbolika ta jest oddana w dwóch głównych godzinach dnia; Jutrznia (od jutrzenka, gwiazda poranna) sprawowana po wschodzie słońca wychwala zmartwychwstanie, natomiast Nieszpory (w starocerkiewnosłowiańskim Wieczernia) odmawiane wieczorem wspominają zbawczą Mękę Chrystusa. W tym kontekście ofiara Mszy świętej znajduje swe miejsce jako doskonałe rozwinięcie Nieszporów, co w rycie bizantyńsko-słowiańskim pozostaje do dziś. Ale to temat innej opowieści.
Nie zapominajmy jednak o dwóch pozostałych kierunkach świata: północy i południu. Również i one posiadają swoje znaczenie w zgromadzeniu liturgicznym. W rubrykach tradycyjnego Mszału często znajdują się uwagi odnoszące się do dwóch stron ołtarza: „strony lekcji” i „strony Ewangelii”. Do dziś w nadzwyczajnej formie rytu, a więc sprawowanej według niezreformowanych ksiąg liturgicznych, lekcję śpiewa się po prawej stronie ołtarza, a Ewangelię św. po lewej jego stronie. Pamiętając o osi celebracji „wschód-zachód” łatwo można zauważyć, iż słowa lekcji (zwanych po polsku „czytaniami”) zawsze śpiewane lub czytane są przy południowej stronie ołtarza (w jego kierunku), zaś słowa Ewangelii św. przy północnej (tu już wyraźnie kierując się na północ). Kierunki północny i południowy nabierają symbolicznego znaczenia: słowa Ewangelii św. kierowane są do ludów pogańskich, natomiast lekcji wprost na ołtarz (uosobienie Chrystusa), bowiem zapowiadają Zbawiciela (proroctwa) lub wyjaśniają Jego naukę (listy). Dzieje się to po południowej jego stronie, albowiem południe to kierunek narodów ochrzczonych; to stąd nadeszła Dobra Nowina do Europy i w ten sposób ukształtowała symbolikę rzymskiego rytu. Dodatkowo, dołączając symbolikę słońca, północ nabiera symbolicznego kierunku „nieoświeconego”. „Gdy ołtarz zwrócony jest ku wschodowi, strona ewangelii wskazuje na północ, która jest wyobrażeniem nocy, grzechu i pogaństwa. Dlatego to kładzie się mszał na ewangelię ukosem i czyta się ewangelię ku północy na znak, że należy słowo Boże głosić grzesznikom i poganom.” – pisał o. Hariolf Ettensperger OSB w książce formacyjnej dla służby liturgicznej „W służbie ołtarza”. Ta symbolika wyjaśnia obecność dwóch pulpitów umieszczonych po obydwu stronach ołtarza w niektórych kościołach wznoszonych współcześnie. Jeśli rzeczywiście z tego prawego wygłaszana jest lekcja, a z lewego Ewangelia św., jest to godne pochwały kultywowanie tradycji katolickiej.
Ponieważ żyjemy w przestrzeni trójwymiarowej, warto również zwrócić uwagę na kierunek góra-dół, którego odmienne postrzeganie znajduje odbicie w różnicach wschodniej i zachodniej tradycji chrześcijańskiej. Różnice te widać wyraźnie i w kulturze, i w kulcie. Za ich symboliczne przedstawienie uznaje się fresk "Szkoły ateńskiej" Rafaela Santi. Przedstawiony na nim Platon wskazuje kierunek do góry, a Arystoteles trzyma rękę płasko, równolegle do ziemi . Obrazuje to odmienne myślenie Wschodu i Zachodu. Podczas gdy Wschód akcentuje zstąpienie Boga do ludzi, Zachód kładzie nacisk na uświęcenie i wywyższenie człowieka. Z jednej strony mamy strzeliste wieże katolickich katedr ("ruch do góry"), z drugiej strony kopuły cerkwi symbolizujące rozlewającą się łaskę Ducha Świętego ("ruch do dołu"). Innymi prozaicznymi zdaje się, lecz jak wymownymi znakami takiego kierunkowego myślenia jest również zasłyszana przeze mnie kiedyś na przygotowaniu dzieci pierwszokomunijnych wypowiedź siostry zakonnej: "Układamy ładnie rączki razem skierowane do góry, żeby pokazać, dokąd chcemy się dostać.". Z drugiej strony mamy rozbudowany w obrzędowości wschodniej kult wizerunków, które zgodnie ze słowami II Soboru Nicejskiego są dowodem na wcielenie Boga (sobór ten potępił ikonoklazm). Znamiennym przykładem w kwestii ikonografii jest przedstawienie Zmartwychwstałego - kiedy katolicy obrazują go w trudnej do wyobrażenia scenie 'wylatującego z grobu', prawosławni przedstawiają ikonę 'zstąpienia do Otchłani', rewelacyjnie uchwycając sens męki i zmartwychwstania.
Krzysztof Hubert Olszyński
zdjęcia: "Topiło" Łukasz Krytkowski i "wikimedia.org"
Tłumacząc się jakoś z powyższej refleksji, chciałbym podać jej przyczynę, a więc spojrzenie na ... Pałac Kultury i Nauki. Posiada on cztery strony, z każdej wejście. Główne znajduje się od wschodu, natomiast wejście od strony zachodniej nie jest wykonane z takim rozmachem jak pozostałe. Od strony wschodniej znajduje się również Plac Defilad z trybuną dla władz skierowaną na wschód... Czyżby socrealistyczna wariacja na temat 'zorientowania'?
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz