Exaltata est – chorał gregoriański na Uroczystość Wniebowzięcia NMP (I)

          Od samego początku działalność Projektu Muzyczno-Liturgicznego „Wschód – Zachód” bazuje na organizacji nabożeństw, których oprawę muzyczną stanowią dawne pieśni religijne z terenów całej Europy. Jak do tej pory wypracowaliśmy pięć takich nabożeństw: VIA CRUCIS, drogę krzyżową z polską dawną pieśnią pasyjną; AVE VERA VIRGINITAS, Apel Jasnogórski z dawnymi pieśniami maryjnymi i adwentowymi na Uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP; AVE MAGNE REX CAELORUM, polskie renesansowe pieśni bożonarodzeniowe; STELLA SPLENDENS IN MONTE, nabożeństwo październikowe z pieśniami z rękopisu El Llibre Vermell de Montserrat; REQUIEM AETERNAM, różaniec wypominkowy z chorałem pogrzebowym i ludowymi śpiewami o śmierci. Miło nam poinformować, że już wkrótce kontemplować będziemy nowe nabożeństwo, EXALTATA EST (łac. Wywyższona jest), dedykowane Uroczystości Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Giotto, Zaśnięcie Dziewicy Maryi

 Uroczystość Wniebowzięcia NMP znana była już w V wieku w Palestynie i Syrii i już wtedy świętowana była 15. sierpnia. W teologii rozwijanej na terenie Cesarstwa Bizantyńskiego nazywane było Zaśnięciem (gr. Koimesis) Bogurodzicy. Rzym przejął je w VII wieku, choć prawda o wniebowzięciu NMP podniesiona została do rangi dogmatu dopiero w 1950 r. W Prawosławiu, choć święto należy do dwunastu największych świąt obchodzonych w kalendarzu liturgicznym, prawda ta dogmatem być nie może (dogmaty prawosławne dotyczą bezpośrednio Chrystusa). Dodatkowo w tradycji wschodniego chrześcijaństwa mówi się, że podczas zaśnięcia Jezus Chrystus zabrał do nieba jedynie duszę Maryi. Katolicki dogmat głosi jednak, że do nieba została wzięta Maryja z duszą i ciałem, gdyż jako Niepokalanie Poczęta nie podlegała skutkom grzechu pierworodnego, a więc i śmierci.

Zaśnięcie NMP, Czechy, poł. XIV w.

          Uroczystość Wniebowzięcia NMP jest więc niewątpliwie najstarszym świętem maryjnym w chrześcijaństwie, do dziś uroczyście obchodzonym na Wschodzie i Zachodzie. W tradycji łacińskiej od wieków posiadała ona, jak każde wielkie święto, rozbudowaną wigilię (nocne czuwanie), w której skład wchodziły: I nieszpory, matutinum (złożone z trzech nokturnów), laudesy i msza święta. Po zakończonym nocnym czuwaniu osoby konsekrowane czekała jeszcze modlitwa pozostałych godzin brewiarzowych w ciągu dnia: tercja, seksta, nona, II nieszpory i kompleta. Do tego dołożyć należy drobne wzbogacenia tego schematu wynikające z tradycji poszczególnych wspólnot zakonnych (np. procesje). Jeśli sobie uświadomimy, że każdy ryt liturgiczny w chrześcijaństwie jest rytem śpiewanym, łatwo dojść do wniosku, że tak uroczystym obchodom musiały towarzyszyć równie uroczyste i różnorakie śpiewy. Wśród nich pojawiają się śpiewy wspólne dla świąt maryjnych, obchodzonych w ciągu roku, lecz przede wszystkim śpiewy własne Uroczystości Wniebowzięcia NMP. Niewielka ich część powtarza się w kilku godzinach brewiarzowych, znaczna większość wykonywana jest tylko raz w ciągu roku. Właśnie z tego bogactwa tradycyjnego śpiewu chorałowego Kościoła Rzymskokatolickiego skorzystano przy przygotowaniu celebracji niniejszego nabożeństwa – Apelu Jasnogórskiego na Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. Oparto się na dwóch łacińskich tradycjach: księgach edycji watykańskiej, podanych całemu Kościołowi Powszechnemu, i księgach dominikańskich, zawierających śpiewy własne zakonu kaznodziejskiego.

Wniebowzięcie NMP, miniatura z XII w.

          Ponieważ śpiewy wykorzystane w niniejszym nabożeństwie pochodzą z godzin brewiarzowych oraz mszy świętej, a wszystkie te modlitwy odmawiane są w poszczególnych porach dnia, nabożeństwo również oddaje swym charakterem jednorodny puls modlitwy śpiewanej, odwołując się zarazem do symboliki liczb, popularnej w średniowieczu, kiedy to muzykę uznawano za gałąź matematyki. Pieśni pogrupowane są po trzy; cyfra trzy symbolizuje Boga Trójjedynego. Takich grup pieśni jest cztery, co z kolei jest symbolem świata; świat bowiem ma cztery strony, kształtują go cztery żywioły, a czas przemija w cyklu czterech pór roku. Trzy razy cztery, czyli symboliczne przeniknięcie się świata niebieskiego z ziemskim, łącznie daje dwanaście – tyle samo gwiazd pojawia się nad głową Maryi w Objawieniu św. Jana (Ap 12, 1). W tym samym Objawieniu liczba dwanaście to również liczba dwunastu bram Nowego Jeruzalem, które otwierają się po trzy na każdą stronę świata (Ap 21, 12-13). Cykliczny podział nabożeństwa na dwanaście pieśni odbywa się poprzez lekcje wzięte z matutinum. Każdej lekcji, zgodnie ze zwyczajem, towarzyszy responsorium oraz versiculus. Zgodnie z tradycją lekcje także są śpiewane. Trzy lekcje z trzema responsoriami i trzema versiculusami dają dziewięć dodatkowych śpiewów zgrupowanych po trzy; odpowiada to dziewięciu chórom anielskim pogrupowanym po trzy według nauki św. Ambrożego. Są to niejako śpiewy ukryte, niezauważalne w porównaniu z resztą, podobnie jak subtelne i niezauważalne pozostają działania aniołów w świecie przyrodzonym. Łącznie dwanaście pieśni i dodatkowe dziewięć śpiewów daje liczbę dwadzieścia jeden. Odwołuje się ona do 21. rozdziału Objawienia św. Jana, w którym opisuje on Nowe Jeruzalem. Podobna struktura symboliki liczbowej zastosowana jest w kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie, stanowiącej piękny zwornik tradycji wschodniej i zachodniej Europy, gdzie całość proporcji odnosi się do tego samego rozdziału Apokalipsy. Tam wzajemne przenikanie się Nieba i Ziemi symbolizuje oparcie planu budowli na kole i kwadracie, w niniejszym nabożeństwie – na skrzyżowaniu cyfr 3 i 4.

W swojej ukrytej symbolice nabożeństwo to wskazuje więc na czasy ostateczne. Dzięki temu, że Maryja zgodziła się na przyjęcie Bożej woli i porodziła Chrystusa, dziś dwanaście bram Nowego Jeruzalem stoi otworem. Paradoksalnie, by to mogło się stać, Jezus przechodząc przez łono Maryi i przez ściany swojego grobu te dwie bramy pozostawił nietknięte. Odchodząc potem do nieba, wkrótce zabrał swoją matkę do siebie, koronując ją na Królową Nieba i Ziemi. A koroną królowej jest wieniec z gwiazd dwunastu, o czym mówi fragment objawienia wykorzystany jako śpiew rozpoczynający mszę świętą tejże uroczystości (wykorzystany również podczas nabożeństwa).

Dokładny układ nabożeństwa wraz z krótkim opisem pochodzenia śpiewów można poznać tutaj.

          W sierpniu bieżącego roku nabożeństwo EXALTATA EST będziemy mogli przeżyć dwukrotnie w diecezji drohiczyńskiej. Układ śpiewów jest następujący:

piątek, 15. sierpnia, godz. 17.00 – EXALTATA EST w kościele św. Klary w Hajnówce;

sobota, 16. sierpnia, godz. 19.00 – EXALTATA EST w kościele Trójcy Przenajświętszej w Rudce;

niedziela, 17. sierpnia, godz. 10.00 – msza św. w kaplicy św. Józefa Robotnika w Korycinach (parafia Rudka).

Plakat nawiązuje do liczbowej symboliki nabożeństwa. W warstwie kolorystycznej
inspirowany jest średniowieczną polichromią z gotyckiej konkatedry św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie.
Projekt: Łukasz Krytkowski.