Już wkrótce drugi
lutego – czas ostatecznego zakończenia obchodów Narodzenia Pańskiego. Czeka nas
rozbieranie szopek i choinek w kościołach. Lecz nim to nastąpi chcielibyśmy Was
wszystkich zaprosić na wyjątkowe nabożeństwo prezentujące polski skarbiec
pieśni bożonarodzeniowych. Wyśpiewane przez nas tylko raz, u początków naszej
działalności w roku 2009, tym razem zostanie wykonane u księży Chrystusowców w
Stargardzie.
Polska pieśń bożonarodzeniowa to fenomen w skali światowej –
wszelkich gatunków tej pieśni (rotuł, kolęd, pastorałek) zachowało się do dziś
ponad pięćset. W większości niegdysiejszych kancjonałów, a także współczesnych
śpiewników religijnych to właśnie pieśni bożonarodzeniowe zajmują największą
część.
Wzrost popularności pieśni bożonarodzeniowych datuje się na pierwszą
połowę XV wieku. Ogółem z XV wieku znanych jest 9 rotuł (słowo kolęda jako określenie pieśni
bożonarodzeniowej pojawi się znacznie później), z XVI wieku około stu, w tym 32 pochodzenia
czeskiego. W Polsce repertuar bożonarodzeniowy obejmował utwory liturgiczne
jako części oficjum (antyfony, hymny), paraliturgiczne (tropy, sekwencje) oraz
pieśni zwrotkowe z refrenem. Takiego bogactwa form nie można wyróżnić u innych
narodów.
W wieczór 30 stycznia skupimy się na tych śpiewach
zwrotkowych, praktykowanych głównie po domach, a powstałych w naszym kraju od
XV do XVII wieku. W nabożeństwie Ave magne Rex caelorum (łac. Zdrow bądź, Krolu
anjelski) opowiedzą one prawdę o Wcieleniu Słowa w towarzystwie właśnie Liturgii
Słowa Bożego. Oto bowiem Słowo Ciałem się
stało i zamieszkało między nami (J 1, 14). Kiedy Słowo stawało się Ciałem
otworzyły się niebiosa i ludzkość usłyszała śpiew aniołów (Łk 2, 13-14). W
żadnym innym momencie realizacji Bożego planu zbawienia nie przeżyliśmy takiego
doznania. Dlatego właśnie Narodzenie Pańskie pozostaje niezmiennie najbardziej
rozśpiewanym świętem w roku.
Wybierając śpiewy budujące nabożeństwo Ave magne Rex
caelorum wykorzystaliśmy głównie dwa kancjonały – Kancyjonał piosnek rozmaitych a nabożnych (1586 r.) oraz Księgi Chwal Boskych (1556 r.). Poniżej
zamieszczamy krótkie noty na temat śpiewów wchodzących w skład nabożeństwa:
Kancyjonał piosnek rozmaitych a nabożnych napisany Roku Pańskiego 1586
(Biblioteka Klasztoru PP. Benedyktynek w Staniątkach, sygn. St/A), z nutami.
- Zdrow bądź, Krolu anielski/ Ave magne Rex caelorum – najstarsza znana nam i zachowana kolęda polska. Autor słów: Jan Szczekna, cysters, poeta i być może kompozytor, Czech z pochodzenia, wykładowca teologii na Akademii Krakowskiej, spowiednik św. Jadwigi, królowej. Słowa polskie, które dotrwały do dziś w kazaniu bożonarodzeniowym z roku 1424, prawdopodobnie powstały na bazie czeskiego tłumaczenia łacińskiego tekstu. Utwór bardzo popularny do XVIII w.
- O zarzo zawdy jasna/ O sine labe intensa – tekst według rękopisu z 1586 r., melodia według kancjonałów staniąteckich z 1586, 1637, 1700 i 1707 r. Wszystkie cztery rękopisy pełne są błędów, stąd trudno odtworzyć utwór.
- Nuż my dziś, krześcijani – podobnie jak w utworze O zarzo zawdy jasna wykorzystano w nim popularny w renesansie zabieg ożywienia pieśni; druga część każdej zwrotki śpiewana jest dwa razy szybciej od pierwszej.
- Pasterze, dajcie pokój teraz trzodzie – polski przekład łacińskiego Pastores relinquite vestros greges. Opracowany na podstawie dwóch kancjonałów staniąteckich (1586 r. i 1637 r.). W pierwszym tekst jest nieczytelny. Drugi z nich jest wykonany niedbale, posiada sporo tekstów zepsutych.
- Nabożna i święta żona – skrócony przekład łacińskiego tekstu Vidua et prophetissa, również umieszczonego w tym kancjonale.
- Pieśń Pana Jezusowe dzieciństwo kołysając, pożegnając ji, Matuchnie się polecić jego (incipit: Już cię żegnamy, o rozkoszne dziecię) – anonimowa kompozycja z kancjonału Biblioteki Czartoryskich (1551 r.), pojawiająca się również w kancjonałach staniąteckich (z 1586 r. i 1700 r.). Pieśń ta była niezwykle popularna, zwłaszcza w zakonach żeńskich. Śpiewano ją szczególnie podczas rozbierania szopki wieczorem drugiego lutego.
Inne kancjonały
staniąteckie
- Królowie jadą przez pole – według kancjonału z 1637 r. (sygn. St. 2). Jest on wykonany niedbale, posiada sporo tekstów zepsutych.
- Dzieciątko się narodziło – według kancjonału z XVI w (sygn. St. 3).
Cantional albo Księgi Chwal Boskych, to iest Pieśni Duchowne Kośćioła
świętego podług Ewangeliei y Prawdziwego Pisma świętego slożone a teraz s
czeskiego języka na Polsky przez Xiędza Walentego z Brzozowa nowo przełożone. W
Królewcu Pruskiem, 1554 r. Jest to z wielu względów niezwykle cenny zbiór śpiewów
kościoła ewangelickiego, wydany przez wywodzącego się z Braci Czeskich
znakomitego introligatora Allexandra Augezda. Zlecił on księdzu Walentemu z
Brzozowa dokonanie tłumaczenia na język polski czeskiego kancjonału Łukasza z
Pragi, wydanego przez Jana Roha w 1541 r. Ksiądz Walenty z Brzozowa jest
postacią słabo znana historykom. Komponował pieśni religijne, a także pisał
poezję, chociaż jego język polski zawiera wiele czechizmów, błędów składni i
fleksji. Najbardziej znany jest z tłumaczenia wyżej wspomnianego zbioru.
- Chrystus się nam narodził – pieśń pochodzi z 1453 roku, zachowała się tylko jedna zwrotka.
- O przedobry Boże nasz – w odróżnieniu od pozostałych śpiewów pieśń jednogłosowa.
- Nastał nam jest dzień wesoły – parafraza hymnu Nobis est natus hodie.
Inne źródła
- Anjołowie zaśpiewali – parafraza pieśni Nunc angelorum gloria. Źródło: Kancjonał Piotra Artomiusza, 1587 r.
- Anioł pasterzom mówił – zachowany tekst z XVI w. jest tłumaczeniem z łaciny jedenastowiecznego utworu na Boże Narodzenie Dies est laetitiae (strofa: Angelus pastoribus). Melodia do tej kolędy pochodzi z II poł. XVII w. (tabulatura organowa); dokładnie notuje ją dopiero ks. Mioduszewski (Śpiewnik 1838, s. 28-29). W renesansie była to kolęda tak powszechnie znana, że w kancjonałach pojawia się sam jej tekst; autorzy zbiorów uznawali umieszczanie melodii za niepotrzebne. Jej popularność trwa do dziś.
Na nabożeństwo AVE
MAGNE REX CAELORUM – Liturgię Słowa Bożego z polskimi dawnymi pieśniami
bożonarodzeniowymi zapraszamy w sobotę, 30 stycznia, do kościoła księży
Chrystusowców pw. św. Jana w Stargardzie. Zaczynamy o godzinie 19.15.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz