Exaltata est – chorał gregoriański na Uroczystość Wniebowzięcia NMP (II)

          Kilka dni temu przedstawiliśmy opis symboliki nabożeństwa Exaltata est, na które składa się chorał gregoriański z Uroczystości Wniebowzięcia NMP. Dziś przybliżamy śpiewy, jakie wchodzą w skład nabożeństwa. Każdy z nich ma swoją funkcję i wykonywany był/ jest w określonym momencie dnia lub w ramach konkretnej modlitwy. Nabożeństwo zbudowane jest z czterech części; ta rytmika modlitwy oddaje rytm modlitwy brewiarzowej. Na każdą z części składają się trzy śpiewy. Uzupełniają je śpiewane lekcje wraz z responsoriami krótkimi i versiculusami (więcej we wspomnianym opisie symboliki nabożeństwa).

CZĘŚĆ I. NIESZPORNA

Jeden z trzech warsztatów weekendowych,
poświęconych nabożeństwu Exaltata est

Felix namque es – responsorium, na procesję. Śpiew własny. Źródło: Processionarium SOP. Rzym 1913. Responsorium to typ śpiewu chorałowego, w którym, po wspólnym odśpiewaniu przez kantora i chór wersetu stanowiącego „refren”, następuje dialog kantora i chóru. Na wersety kantora chór odpowiada różnymi fragmentami „refrenu”. Niniejsze responsorium jest śpiewem własnym Uroczystości Wniebowzięcia NMP, tzn. jest przypisany do tej uroczystości i nie pojawia się nigdzie indziej w roku liturgicznym. Pochodzi z procesjonarza dominikańskiego (SOP – sacerdotes ordine praedicatorum).

Benedicta + Ps CXXVI – I Nieszpory, czwarta antyfona. Źródło: Vesperale Romanum. Paryż 1913. W największe swoje święta Kościół stosuje starożytną żydowską rachubę czasu. Ponieważ najpierw była ciemność, a z niej wyłoniła się jasność, tak w tradycji żydowskiej każdy dzień powtarza ten cykl stworzenia; zaczyna się więc o zachodzie słońca dnia poprzedniego. Dlatego też w największe święta kościelne pierwszym punktem obchodów są nocne czuwania (łac. czuwanie – vigilia), które choć sprawowane są przed północą, należą już do tej uroczystości. W ten sposób każda uroczystość ma I i II Nieszpory (pierwsze sprawowane są jeszcze dnia poprzedniego).

Quem terra – hymn, na procesję. Śpiew własny. Źródło: Processionarium SOP. Rzym 1913. Hymn autorstwa Venantiusa Fortunatusa (530-609), biskupa Poitiers, bardzo popularny w średniowieczu.

Czytanie z Księgi Rodzaju – z Matutinum: Nokturn 1, lekcja 1. Tłum.: ks. Jakób Wujek. Źródło: Breviarium Romanum, Rzym 1962. Główną częścią nocnego czuwania jest Matutinum (Godzina Czytań). W największych uroczystościach składa się z trzech nokturnów. Każdy z nokturnów zawiera 3 psalmy, a następnie 3 lekcje (dziś nazywane czytaniami, choć w uroczystej formie są śpiewane, nie czytane), każda zakończona uroczystym responsorium. Lekcja z Księgi Rodzaju jest pierwszym czytaniem z dziewięciu przewidzianych na wigilię Wniebowzięcia NMP.

Exaltata est Sancta Dei Genitrix – responsorium krótkie, na tercję. Źródło: Antiphonale pro diurnis horis, Rzym 1912. W tzw. mniejszych godzinach brewiarza, odmawianych w ciągu dnia (tercji, sekście i nonie) po czytaniach występują responsoria krótkie, mające uproszczoną budowę. Po responsorium następuje śpiew versiculusa, który nawiązuje swoją treścią do kolejnego responsorium krótkiego tego dnia, śpiewanego podczas seksty.

CZĘŚĆ II. PROCESYJNA

Podstawą naszych ćwiczeń są tzw. próby domowe

Sicut cedrus – responsorium, na procesję. Śpiew własny. Źródło: Processionarium SOP. Rzym 1913. Przez nas zaśpiewane w interpretacji według traktatu De musica Hieronima z Morawii, XIII-wiecznego dominikańskiego muzykologa, żyjącego w klasztorze św. Jakuba w Paryżu. W swoim traktacie opisuje on praktykę wykonawczą miejscowej wspólnoty dominikanów. W świetle jego traktatu chorał jawi się jako muzyka rytmiczna, co świetnie koresponduje z przeznaczeniem niniejszego responsorium – śpiewu wykonywanego podczas procesji.

Speciosa – antyfona, na procesję. Śpiew własny. Źródło: Processionarium SOP. Rzym 1913. Interpretowany według traktatu Hieronima z Morawii.

Ave stella matutina – antyfona, na procesję. Śpiew własny. Źródło: Processionarium SOP. Rzym 1913. Śpiewany według powszechnej dziś w zakonie dominikańskim interpretacji chorału (Hieronim zamieszcza w swoim traktacie uwagę, że wymienionych przez niego zasad nie powinno stosować się do tekstów rymowanych).

Czytanie z kazania św. Jana z Damaszku – z Matutinum: Nokturn 2, lekcja 4 i 5. Mowa świętego Jana Damasceńskiego: mowa 2., o Zaśnięciu Najświętszej Maryi Panny. Tłum.: Marcin Morawski. Źródło: Breviarium Romanum, Rzym 1962.

Assumpta est Maria in coelum – responsorium krótkie, na sekstę. Źródło: Antiphonale pro diurnis horis, Rzym 1912. Po responsorium następuje śpiew versiculusa, który nawiązuje swoją treścią do kolejnego responsorium krótkiego tego dnia, śpiewanego podczas nony.

CZĘŚĆ III. MSZA ŚWIĘTA

Próby męskie odbyły się m. in. w Rudce oraz w klasztorze
misjonarzy oblatów na Świętym Krzyżu

Signum magnum – introit. Śpiew własny. Źródło: Graduale Romanum. Rzym 1961. Introit jest śpiewem rozpoczynającym mszę świętą. Wraz ze śpiewem na ofiarowanie i komunię świętą należy do tzw. części zmiennych, zależnych od dnia. Śpiew części zmiennych należał do chóru.

Inviolata  – sekwencja/ na procesję. Źródło: Bruges processionale, Brugia ok. 1550. Przewidziany jako proza (sekwencja) na Wniebowzięcie NMP. Bardzo popularne w średniowieczu sekwencje powstawały na motywach melodycznych śpiewu Alleluia. Od XII wieku śpiewane były powszechnie właśnie po śpiewie Alleluia, a przed Ewangelią św. Reformy związane z trydencką odnową liturgii doprowadziły do usunięcia wszystkich sekwencji z wyjątkiem pięciu. Dziś praktycznie używa się jedynie dwóch: na Niedzielę Wielkanocną i Niedzielę Zesłania Ducha Świętego. Ponieważ sekwencja śpiewana była przez lud, jej schemat melodyczny jest bardzo prosty. Na ogół składa się z par wersetów śpiewanych na tę samą melodię.

Alleluia. Assumpta est – źródło: Graduale Romanum. Rzym 1961. Alleluia jest przykładem śpiewu jubilacyjnego. W takim śpiewie po wyśpiewaniu całego tekstu kantor lub chór wykonuje dodatkowy wielonutowy ozdobnik (jubilację), by zaznaczyć, że choć został wyśpiewany cały tekst, to i tak jest to za mało, by dostatecznie uwielbić Boga.

Czytanie ze św. Ewangelii wg Łukasza + homilia – z Matutinum: Nokturn 3, lekcja 7. Tłum.: ks. Jakób Wujek (Łk 1, 41-42). Kazanie świętego Piotra Kanizjusza, prezbitera, O Maryi Dziewicy, Bożej Rodzicielce. Źródło: Breviarium Romanum, Rzym 1962. Zgodnie z tradycyjną praktyką w matutinum śpiewa się jedynie nagłówek (łac. capitulum) fragmentu z Ewangelii św. czytanej danego dnia. Ten krótki urywek kończy się słowami Et reliqua (tzn. „i co następuje”, „i tak dalej”). W domyśle po takim odczytaniu nagłówka każdy uczestniczący w Matutinum powinien przywołać sobie wspomniany fragment Ewangelii św. w całości i go rozważyć. Zazwyczaj w ramach uroczystego nocnego czuwania po Matutinum następuje msza święta, podczas której wspomniany urywek zostanie zaśpiewany w całości.

Maria Virgo assumpta est – responsorium krótkie, na nonę. Źródło: Antiphonale pro diurnis horis, Rzym 1912. Po responsorium następuje śpiew versiculusa.

CZĘŚĆ IV. NIESZPORNA

Niektóre śpiewy z tradycji dominikańskiej wykonamy
wg traktatu Hieronima z Morawii

Virgo parens Christi – responsorium Na procesję. Źródło: Processionarium SOP. Rzym 1913.

Virgo prudentissima + Magnificat – I Nieszpory, antyfona do Magnificat. Źródło: Vesperale Romanum. Paryż 1913. W skład niektórych godzin brewiarzowych jako stale obecne elementy wchodzą kantyki nowotestamentalne. Takim kantykiem, obecnym w każdych Nieszporach, jest pieśń Maryi, tzw. Magnificat.

Salve Regina – antyfona kończąca na okres od I Nieszporów Uroczystości Przenajświętszej Trójcy do nony soboty przed I Niedzielą Adwentu włącznie. Źródło: Vesperale Romanum. Paryż 1913. Antyfona śpiewana podczas procesji po Completorium (ostatnia godzina brewiarzowa dnia, stąd określenie antyfony "kończąca", tzn. kończąca liturgię godzin całego dnia). Jeśli Completorium odmawia się indywidualnie, a Nieszpory wspólnotowo, można antyfonę kończącą zaśpiewać po Nieszporach. W ciągu roku używa się czterech różnych antyfon kończących, w zależności od okresu liturgicznego. Każda z nich ma melodię zwykłą (łac. tonus simplex) oraz uroczystą (łac. tonus solemnis). Niniejsze nabożeństwo kończy Salve Regina w tonie uroczystym.

Jeszcze raz serdecznie zapraszamy:

piątek, 15. sierpnia, godz. 17.00 – EXALTATA EST w kościele św. Klary w Hajnówce;

sobota, 16. sierpnia, godz. 19.00 – EXALTATA EST w kościele Trójcy Przenajświętszej w Rudce;

niedziela, 17. sierpnia, godz. 10.00 – msza św. w kaplicy św. Józefa Robotnika w Korycinach (parafia Rudka).